بسمه‌تعالي
نکته‌هاي ناب
يکي از اموري که از براي سالک در جميع عبادات خصوصاً نماز که سرآمد همه عبادات است و مقام جامعيت دارد لازم است، خشوع است و عبارت است از خضوع تام ممزوج با حب يا خوف که از ادراك عظمت و سطوت و هيبت جمال و جلال حاصل شود. پس قلوب اهل سلوك به حسب جبلّت و فطرت مختلف است:
پارهاي از قلوب عشقي و از مظاهر جمالند و به حسب فطرت متوجه به جمال محبوب هستند؛ و چون در سلوك ادراك ظلّ جميل يا مشاهده اصل جمال کنند، عظمت مختفيه در سرّ جمال آنها را محو کند و از خود بي‌خود نمايد. حضرت علي (ع) در خطبه 89 نهج‌البلاغه در اين زمينه ميفرمايد: سبحانَ من اتَّسعت رحمتُه لاوليائه في شدةِ نقْمته و اشْتَدت نقْمتُه لاعدائه في سعةِ رحمته (منزه است کسي که عذاب و نقمتش شديد است و در همان حال رحمت او دوستانش را فرا گرفته؛ و با آنکه دايره رحمتش فراگير است، عذاب و نقمتش براي دشمنان شدت گرفته است.)
و پارهاي از قلوب خوفي و از مظاهر جلالند . آنها هميشه ادراك عظمت و کبريا و جلال کنند و خشوع آنها خوفي باشد؛ و تجلّيات اسماء قهريه و جلاليه بر قلوب آنها شود؛ چنانچه حضرت يحيي عليه السلام چنين بوده. پس، خشوع گاهي ممزوج با حب است و گاهي ممزوج با خوف و وحشت است، گرچه در هر حبي وحشتي و در هر خوفي حبي است. چون امثال ماها از نور مشاهدات محروميم، ناچار بايد در صدد تحصيل خشوع از طريق علم يا ايمان برآييم. چنانچه خداوند در سوره مومنون ميفرمايد: قَد افْلَح الْمؤْمن ونَ الَّذين هم في صلاتهِم خاشعون (همانا رستگار شدند مومناني که در نمازشان خاشع‌اند.)
خشوع در نماز را از حدود و علائم ايمان قرار داده؛ پس، هر کس در نماز خاشع نباشد، به حسب فرموده ذات مقدس حق از زمره اهل ايمان خارج است .و نمازهاي ماها که مشفوع با خشوع نيست از نقصان ايمان يا فقدان آن است. و چون اعتقاد و علم غير از ايمان است، از اين جهت اين علمي که به حق و اسماء و صفات او و ساير معارف الهيه در ما پيدا مي‌شود غير از ايمان است. شيطان به شهادت ذات مقدس حق علم به مبدأ و معاد دارد، مع ذلک کافر است چنانچه خداوند در سوره اعراف ميفرمايد: خَلَقْتَني منْ نارٍ و خَلَقْتَه منْ طين (مرا از آتش و او را از گل آفريده‌اي). شيطان معاد را معتقد است؛ علم به کتب و رسل و ملائکه دارد، با اين وصف خداوند او را کافر خطاب کرده و از زمره مؤمنين خارج فرموده.
پس، اهل علم و ايمان از هم ممتازند: هر اهل علمي اهل ايمان نيست. پس، بايد پس از سلوك علمي خود را در سلک مؤمنين داخل کند و عظمت و جلال و بهاء و جمال حق جلت عظمته را به قلب برساند تا قلب خاشع شود، و الّا مجرد علم خشوع نمي‌آورد.
در مجموع، سالک طريق آخرت لازم است قلب خود را با نور علم و ايمان خاشع کند و اين رقيقه الهيه و بارقه رحمانيه را در قلب هر اندازه ممکن است متمکّن نمايد بلکه بتواند در تمام نماز حفظ اين حالت را بنمايد.
منبع: آداب الصلاة از حضرت امام خميني رحمت الله عليه، مقاله اول، فصل سوم.